Human Rights Watch (HRW) халықаралық құқық қорғау ұйымы Қырғызстан парламенті 2025 жылғы 25 маусымда мақұлдаған екі заң жобасы елдегі сөз еркіндігі мен азаптаудың алдын алу тетіктеріне елеулі зиян келтіруі мүмкін деп алаңдап отыр. HRW Қырғызстан президенті Садыр Жапаровты бұл екі заңға вето қоюға үндеп, олар Қырғызстанның адам құқықтары саласындағы халықаралық міндеттемелеріне қайшы келеді деп мәлімдеді.
Даулы екі құжаттың бірі – "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" жаңа заң – билікке БАҚ-ты тіркеуден бас тартуға, олардың жұмысына араласуға және сот шешімінсіз жабуға кең көлемді құзырет береді. Ал екіншісі – омбудсменнің өкілеттіктерін қайта бөлу туралы заң – азаптаудың алдын алу жөніндегі Тәуелсіз ұлттық орталықты таратып, оны омбудсмен аппаратымен біріктіру арқылы орталықтың мандатын айтарлықтай әлсіретеді.
"Парламенттің бұл заңдарды қабылдауы азаматтардың қауіпсіздігі мен адам құқықтарын қорғайтын тәуелсіз институттардың дербестігіне қауіп төндіріп отыр. Президент Жапаров халықаралық стандарттардан әрі қарай алшақтаудың алдын алу үшін вето қоюға тиіс", – деді Human Rights Watch ұйымының Орталық Азия бойынша зерттеушісі Сыйнат Султаналиева.
Екі заң жобасы да жедел тәртіппен қабылданды – екінші және үшінші оқылым бір күнде өтті. Түпкілікті нұсқалары бірінші оқылымда мақұлданғанынан айтарлықтай өзгеше болып шықты, бұл жайт депутаттар мен азаматтық қоғамға құжаттарды тиісті деңгейде зерделеп, талқылауға мүмкіндік бермеді.
Азаптаудың алдын алу жөніндегі Ұлттық орталық 2012 жылы Қырғызстан БҰҰ-ның Азаптауға қарсы конвенциясының Факультатив хаттамасын ратификациялағаннан кейін құрылған еді. Бұл орталықтың жұмысына халықаралық сарапшылар жоғары баға берген. 2025 жылы наурызда Қырғызстанға барған сапарында БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі жоғарғы комиссары Фолькер Тюрк орталықты "Орталық Азия аймағына үлгі боларлық" деп атаған.
Қырғызстан пардаменті қабылдаған БАҚ туралы заң барлық интернет-сайттарды бұқаралық ақпарат құралы ретінде тіркелуге міндеттейді. Тіркелмеген ресурстар ақпарат тарату құқығынан айырылады және оларға қылмыстық қудалау қаупі төнеді. Журналистер мен сарапшылар бұл заң құзырлы органдардың ақпарат таратушыны тіркеуден бас тартуына және әкімшілік қысым көрсетуіне жол ашады деп ескертіп отыр.
Бұған қоса осы құжат бұқаралық ақпарат құралындағы шетелдік қатысу үлесі – бұл жекеменшік инвесторлар мен коммерциялық емес ұйымдарға да қатысты – 35 пайыздан аспау керек деген шектеу қояды. Мұндай талап бұрыннан жергіліктімен қоса халықаралық қаржыландыру көздеріне де сүйеніп келген тәуелсіз БАҚ-тың тұрақтылығына соққы болып тиеді дейді сарапшылар.
Бұған дейін жаңа заң жобасымен 2022 жылы президент жарлығымен құрылған жұмыс тобы айналысқан болатын. Оның құрамына БАҚ өкілдері мен заңгерлер кірген. 18 ай жалғасқан талқылау мен кеңестердің нәтижесінде ымыраға тоқтап, келісілген мәтін қабылданбай, оның орнына бұрынғыдан бетер репрессивті нұсқа бекітілді.
Human Rights Watch Қырғызстанның халықаралық серіктестерін, соның ішінде Еуропа одағын аталған заң жобаларына байланысты қатаң алаңдаушылық танытуға үндеді. Атап айтқанда, ұйым жаңа заңдар құқық үстемдігі мен адам құқықтарын сақтау сияқты негізгі қағидаларды бұзатынын еске салды. Бұл қағидалар Қырғызстан Еуроодақпен жасасқан кеңейтілген әріптестік пен ынтымақтастық туралы келісімде көрсетілген, ол әлі ратификацияланған жоқ. Аталған даулы заңдар Қырғызстанның Еуроодақпен преференциялық сауда режимдері аясындағы міндеттемелерімен де үйлеспейді.